Zomerzonnewende in de kerk
Vandaag, 21 juni is de dag van de zomerzonnewende die ik eigenlijk in een kerk zou willen beleven… Een specifieke kerk zelfs.. Een zomerzonnewende in de kerk, hoe zit dat? Wel, kerken zijn vaak gericht op het Oosten, dat is een bekend fenomeen en verdraaid handig om je te oriënteren. Ik heb er als scout vaak gebruik van gemaakt: zoek een kerktoren op, kijk naar de rest van de kerk en je weet waar het Westen ligt. Combineer dat met je kaart en je hebt stevige aanwijzingen voor je eigen positie.
In sommige kerken zijn complexere effecten verwerkt, dan het vinden van het oosten of westen. Een zo’n kerk staat in Vézelay. Vézelay, de kerk waar ik door mijn zeer gewaardeerde leraar Architectuur-geschiedenis na een eigen college Gotiek op werd gewezen. De kerk die daardoor het startpunt werd voor de ontdekking van de Romaanse bouwstijl. Het was een goed begin, en leidde uiteindelijk tot heel veel meer… Zie b.v. dit blog
majestueus gelegen bovenop de heuvel…
Vézelay
De plaats is weergaloos gelegen op een heuvel in de Franse Morvan, het gebied dat bij veel Nederlanders zeer populair is. Om te verblijven of zelfs een eigen optrekje te kopen. Het mijne ligt er nog wel wat verder vandaan… De bekroning van de heuvel wordt gevormd door de kerk die gewijd is aan Madeleine, bij ons beter bekend als Maria Magdalena. Van oorsprong was het een klooster, maar dat is bij de Franse Revolutie opgeheven. Veel kloostergebouwen zijn verdwenen en er is nog slechts een klein restje van de kloostergang te vinden.
De kerk geldt als een van de fraaiste uit de Romaanse periode, hoewel met een gotisch koor (achterzijde). Dat koor is op zichzelf fraai gedetailleerd.
Het fraaie Gotische koor
Gebouwd volgens Hoog-gotische principes, met een veelheid aan zuiltjes die kruisribgewelven dragen en grote vensters ertussen. Maar het Romaanse deel is de absolute topper van de kerk. Om meerdere redenen. Zoals bijvoorbeeld het geweldige tympaan met het Laatste Oordeel. Of de wereldberoemde kapitelen met Bijbelse verhalen erop afgebeeld. Die plaatjes zijn maar al te bekend. Alleen daar kun je al uren naar kijken…
het wereldberoemde timpaan met Laatste Oordeel
een van de kapitelen met Bijbelverhaal
Effect van de zomerzonnewende in de kerk
Minder bekend is het verschijnsel dat maar op 1 dag van het jaar valt waar te nemen. Die dag is 21 juni: de zon bereikt zijn hoogste stand in het jaar. En die hoogste stand is dan weliswaar op 21 juni, maar natuurlijk niet de hele dag! Feitelijk is het slechts een paar seconden. In zekere zin vergelijkbaar met een zonsverduistering, die duurt ook hooguit enkele minuten. Die heb ik destijds in 1999 in Frankrijk zelf beleefd…
Wat gebeurt er nu dan tijdens die zomerzonnewende in de kerk ? Op het moment dat de zon zijn hoogste stand bereikt, om 12 uur astronomische tijd, 1 uur in de zomertijd?
De schipwand met hoge vensters
Welnu, dan valt de lichtinval van de hoge ramen in het Romaanse deel van de kerk exact gelijk met de middenas van het schip. De zon die door de rij van 9 kleine vensters schijnt, laat een rij lichtvlekken ontstaan. In de vroege ochtend pal horizontaal op de tegenoverliggende wand. Dan zakt de rij langs de muren over de kolommen tot op de vloer. En dan glijden ze langzaam over de vloer naar het midden. Steeds langzamer naarmate de zon naar zijn hoogste punt klimt, waar de baan van de zon af vlakt. Tot het vlekkenpatroon uiteindelijk exact op de as van het middenschip zijn uiterste stand bereikt. Het duurt maar even, theoretisch een seconde, en dan glijden de lichtvlekken langzaam weer terug. Om weer te eindigen op de tegenoverliggende wand.
Het is een bijzondere aanblik: 9 lichtvlekken van de bovenramen op de vloer. Strak in een rechte lijn, precies in de as van de kerk! In een bouwproces van vele jaren, moet er vanaf het begin met dit fenomeen rekening zijn gehouden.
het zonnewende-fenomeen: de rij lichtvlekken exact in het midden van de kerk.
Bouwkundige planning van de zonnewende in de kerk.
Het vormt dan ook een magistrale architectonische prestatie. Immers, het proces van de bouw van de kerk strekt zich uit over een periode van zeker enkele decennia. Het is niet zomaar even tijdens de bouw als een grapje van de bouwmeester in te passen. Dit vraagt zeer zorgvuldige planning!
Al bij de aanleg van de fundering moest er rekening gehouden worden met de richting van de kerk. Een simpele tekening laat de gewenste nauwkeurigheid meteen zien: een afwijking van slechts 0,1 graad verdraait de as van de kerk al 17,5 centimeter over 100 meter! Dat lijkt weinig, maar het is essentieel voor de beleving van het effect tijdens de zonnewende. Een dergelijk verloop ten opzichte van de as zie je meteen: het klopt niet meer!
Het vraagt behoorlijk wat inzicht in de stand van de zon in combinatie met de nodige meetkunde om dit effect te bereiken. En dat met zeer primitieve, met de hand gemaakte meetinstrumenten. Daarmee is een bijna onmogelijke nauwkeurigheid bereikt in Vézelay! Let wel, in de 11e eeuw!
En diezelfde nauwkeurigheid moest aangehouden worden bij de bouw van de muren en de plaats van de ramen hierin. Immers, alles hangt met elkaar samen. Het levert een volstrekt ander beeld op van de bouw van een kerk dan wij vaak voor ogen hebben. Zeker niet primitief en ad hoc, maar zorgvuldig gepland, ontworpen en uitgevoerd gedurende een lange bouwtijd! Dat maakt het effect van die zomerzonnewende in de kerk misschien nóg wel magistraler!
Dit jaar niet, wel in 2023???
Jammer dat ik vandaag dit blog erover schrijf, en het niet met eigen ogen sta te bewonderen. Misschien volgend jaar? Of waarom het niet zo plannen dat we het samen mee maken, in een rondreis door Bourgondië en Noord-Oost Frankrijk? Ik voel er wel wat voor! Dan vertel ik meteen wat meer over de beroemde kapitelen. Een extra blog hierover is ook zeker wel op zijn plaats… Binnenkort?
