Madonna in de puinhopen in Kolumba (Keulen)

Enige tijd geleden was ik in Keulen, een van de oudste Duitse steden, nota bene met Romeinse oorsprong. Keulen (Köln of in het Frans Cologne) is rechtstreeks afgeleid van het Latijnse woord Colonia, een stad waarin de burgers volwaardig Romeinse burgerrechten bezaten.

Het Romeinse heb ik buiten beschouwing gelaten, ik ben op zoek gegaan naar de architectuur van de kerken, waarvan er een hele fraaie verzameling van in de binnenstad aanwezig is.

Eén van de bijzonderste is misschien wel die van de Madonna in de puinhopen (letterlijk vertaald uit het Duits: Madonna in den Trümmern). Dit is eigenlijk een kerk in een kerk onder een kerkelijk museum. Curieuze speling van de architectuur.

Tijdens een zeker wereldconflict, tussen 1939 en 1945 is vrijwel de gehele Keulse binnenstad gereduceerd tot een berg puin. Weinig gebouwen stonden nog overeind en waren niet door veelvuldige luchtbombardementen getroffen en verwoest. Zo ook bijna alle kerken, inclusief de St. Kolumba, een van de grootste en oudste parochiekerken van de stad. De kerk werd grootschalig verwoest en er restte niet meer dan een paar stompen van buitenmuren.

Een enkel beeld, een laat-gotisch Madonnabeeld, bevestigd aan een kolom van de kerk, ontsnapte op miraculeuze wijze aan de verwoesting. Hierdoor werd dit beeld al snel onderwerp van verering, en direct na de oorlog werd er in de puinhopen van de kerk een kapel gebouwd om het beeld een nieuw onderkomen te geven.

Het miraculeuze beeld werd geplaatst in het midden van een van de wanden van een tienhoekig, hypermodern betonnen kapelletje, met voorruimte, die deels gebruik maakte van de nog bestaande muurfragementen. Er werd geen enkele poging gedaan om een oude historische kapel van de kerk terug op te bouwen. Er werd juist een duidelijke breuk gecreëerd met het verleden, terwijl de kerk wel degelijk binnen de muren van de oude kerk lag.

In tegenstelling tot andere kerken in de binnenstad, werd de St. Kolumba niet meer opgebouwd. De ruïnes bleven liggen in de toestand van 1945. Voor de kapel betekende dat in eerste instantie, dat de puinhopen, waaruit de Madonna was gered, van binnenuit zichtbaar bleven, tot in 1957 de vertikale spleetramen voorzien werden van modern gebrandschilderd glas, met zingende engelen als voorstelling.

Doordat de kapel in de puinhopen is gebouwd, bieden de restanten van de oude muren een goede afscherming van het geluid van de Keulse binnenstad en is er een serene sfeer ontstaan. Zo heeft het kapelletje tot 2007 vrij gestaan in een veld van puin. In dat jaar is een begin gemaakt met de bouw van het Kolumba museum, door de Zwitserse architect Peter Zumthor.

Hij heeft over de oude ruïnes en ook over de kapel van de Madonna uit de puinhopen een zeer strak en minimalistisch gebouw opgetrokken, waarin de kunstwerken van het bisdom Keulen worden tentoongesteld, maar dan in eveneens minimalistische opstelling: een of hooguit enkele kunstwerken per zaal, zodat deze volledig kunnen opbloeien en tot hun recht kunnen komen.

Midden in de puinhopen heeft hij kolommen neergezet, zonder enige relatie met de oude kerk, waarover een grote betonnen plaat is gestort, als vloer voor een museumruimte. De ruïnes van de oude kerk zijn volledig zichtbaar gebleven, maar toch is hij erin geslaagd om een ruimte te creëren, met rust en daglicht, die niet als een onderaardse crypte aanvoelt. Dat is hoofdzakelijk gebeurd door open wanden te maken, waardoor daglicht gefilterd binnenvalt, en overigens ook de buitenlucht naar binnen stroomt. Je loopt dus als het ware binnen, maar toch buiten. Geen kerk meer, wel een ruimte. Heel spannend.

In het museum zelf ervaar je de ruïne niet, behalve als je door een zware deur, en een zware voorhang stapt, en op een soort catwalk terecht komt, die schijnbaar willekeurig over de puinhopen is aangelegd. Hier zie je dan vervolgens ook de Madonnakapel als een klein juweel schijnen, de gebrandschilderde ramen van binnenuit verlicht.

Zo is in dit complex een vreemde melange ontstaan, van vele tijdperken in de architectuurgeschiedenis. Van vroeg Middeleeuws, via laat-gotisch naar een wederopbouw monument en hyper-modern minimalisme. Als je het zo vertelt lijkt het een onmogelijke opgave, maar het is wel degelijk geslaagd. Er is een complex ontstaan, waarin rust en bezinning samengaan met een waarschuwende herinnering aan het oorlogsgeweld, en een intrigerende ontdekking van het rijke bezit van het aartsbisdom.