Het palmenhuis in Kew Gardens

In Kew Gardens aan de westkant van Londen staat het stokoude maar fraaie Palmenhuis. Stokoud, want inmiddels bijna 200 jaar oud. Het is daarmee een van de oudste stalen constructies ooit.

Architect(en)

In de eerste helft van de 19e eeuw was staal sterk in opkomst. Men had ontdekt dat met behulp van cokes er veel hetere vuren gestookt konden worden. Dit leidde tot de eerste nog wat primitieve hoogoven. Staal stond aan het begin van een doorbraak tot volwaardig bouwmateriaal, in plaats van hulpmateriaal, zoals voor ankerwerk of smeedwerk. De eerste brug werd met dit nieuwe materiaal in 1779 gebouwd, zie dit recente blog over deze Ironbridge.

In 1840 werd er door ene Richard Turner een hypermoderne serre gebouwd in Belfast. Hij bezat een ijzergieterij vlakbij Dublin. Blijkbaar viel zijn ontwerp in de smaak, want amper 4 jaar later, in 1844 kreeg hij de opdracht voor de bouw van het Palmenhuis in Kew Gardens. Dit in samenwerking met ene Decimus Burton. Geen van beide zijn tegenwoordig nog bekend als belangrijke architecten, maar waren zeer gerespecteerde lieden in het Victoriaanse Engeland.

Opbouw van het Palmenhuis

Het Palmenhuis in Kew Gardens werd als een kolossale boogconstructie opgezet. Daar zie je tegenwoordig vanwege de overdadige begroeiing natuurlijk weinig meer van. In dat verband zijn de oude foto’s van tijdens de bouw zeer informatief. Het doet enigszins denken aan het ontwerp van die Ironbridge in het westen van Engeland: er zijn vergelijkbare gebogen spanten gebruikt. Tussen deze spanten zijn stalen roedes geplaatst en daarin de glasplaten.

Deze glasplaten zijn voor huidige begrippen niet heel erg groot, maar waren voor de eerste helft van de 19e eeuw de grootste die op dat moment geproduceerd konden worden. Je realiseert het je niet, maar daarmee was dit palmenhuis zeer avant-gardistisch! Vergelijk deze glasgrootte maar eens met wat je van huizen uit omstreeks 1830 -1850 kent…

In het midden is er bovenop de stalen boogspanten een opbouw geplaatst, ca 1 m. verticaal en vervolgens met kleinere boogspanten weer afgerond. In het vertikale deel zijn vensters opgenomen, d.w.z. delen die kunnen openen. Deze kunnen over de volle lengte van de kas per zijde tegelijk worden geopend. Daarvoor is een ingenieus systeem van assen en tandwielen ontwikkeld. De ramen zijn tuimelramen, die in het midden van de hoogte zijn opgehangen, en daardoor vrijwel in balans zijn. Zo werd het mogelijk om met 1 bedieningswiel alle ramen van een zijde tegelijk te openen… Geniale vondst!

Het middendeel

In het middendeel van het gebouw is een extra boogconstructie geplaatst, om dit hoger te maken. Het Palmenhuis krijgt daardoor een klassieke architectonische vorm. Immers, in vrijwel alle klassieke gebouwen is het middendeel hoger dan de zijvleugels, zie de nodige (pronk-)kastelen uit de voorgaande eeuwen. Grappig dat dat principe ook blijkt op te gaan voor een destijds hypermoderne constructie als deze.

De stalen bogen zijn in dit middendeel dan half-spanten geworden, ondersteund door fraaie gietijzeren kolommen. En wat ik persoonlijk dan weer het allerfraaist vindt, lees het allerleukst, dat is de wandelgang die op hoogte over deze kolommen is gecreëerd. Een rondgang die toegankelijk is via 2 schitterende Victoriaanse wenteltrapjes, zelfs tegenwoordig nog.

Een rooftop-tour eeuwen voordat het woord ervoor zou worden uitgevonden. Je loopt langs de toppen van intussen bijna 200 jaar oude palmbomen. Ook dit middendeel is voorzien van vertikale opbouw, waarvan de vensters ook weer tegelijk kunnen worden geopend.

Huidige staat van het Palmenhuis in Kew Gardens

Zo’n stalen constructie is natuurlijk uiterst gevoelig voor vocht. Zeker als je je bedenkt dat staal in de bouwtijd van dit Palmenhuis nog niet gebruikelijk was, en men dus het gedrag van het materiaal nog onvoldoende kende. En bovendien: er groeien palmen… die thuis horen in warme (sub-)tropische gebieden met hoge luchtvochtigheid. Die luchtvochtigheid en warmte moet dus in dit huis permanent hoog gehouden worden, waardoor er ladingen condens ontstaan op de koude stalen en glazen oppervlakken. Vocht en staal is geen goede combi, dus intensief onderhoud is zeer noodzakelijk.

Dat is nu ook goed te zien aan de constructie. Je ziet veelvuldig roestplekken, vooral als je over die hoge rondgang wandelt. Jammer natuurlijk, maar tegelijk wellicht onvermijdelijk. Er is echter niet direct reden tot wanhoop, want het roest is nog betrekkelijk oppervlakkig, je ziet geen reusachtige klompen roest. En een eindje verderop in deze Kew Gardens (officieel zelfs Royal, Koninklijk) bevindt zich het Moderate House, dat een paar jaar geleden schitterend is gerestaureerd. Ik heb het sterke vermoeden dat de eerste plannen voor restauratie van dit Palmenhuis in Kew Gardens al in voorbereiding zijn. Daarvoor is het park in het algemeen te fraai onderhouden…

Een gebaand pad?

Ik vraag mij af in hoeverre deze constructie uiteindelijk van invloed is geweest bij de bouw van een van de beroemdste gebouwen uit deze tijd: het Crystal Palace van de wereldtentoonstelling van 1851 in London (zie ook dit artikel). Dit gebouw is jammerlijk verloren gegaan, maar maakte destijds een verpletterende indruk op de wereld. Ik heb sterk het vermoeden dat het succes van het palmenhuis in Kew Gardens een directe aanleiding is geweest voor de architect van dit Crystal Palace, Joseph Paxton, om de gok te wagen en zijn gebouw volledig uit glas en staal op te trekken. Hoe spijtig dat dit gebouw in 1936 verloren is gegaan door brand!

Een extra reden om zuinig te zijn op dit palmenhuis, want wat is het een mooi gebouw en een bijzondere constructie!