Franse kathedraal in Canterbury?

De kathedraal van Canterbury is beroemd, velen zullen het gebouw op een reis door Engeland ooit bezocht hebben. Weinigen zullen weten dat er eigenlijk een Franse kathedraal in Canterbury staat. Of in ieder geval een deel ervan is Frans. De eerste in Gotische stijl in Engeland. De stijl die destijds nog als Opus Francigenum werd aangeduid, Frans Werk. En die vanuit St. Denis, de abdijkerk vlak boven Parijs de wereld heeft veroverd. (zie ook: de geboorte van een stijl)

Gervasius en Willem van Sens

In Canterbury kunnen we als enige plek in Engeland ook echt over Frans Werk spreken. De stijl is hier voor het eerst op het Britse eiland toegepast, én door een Franse bouwmeester. Zelfs zijn naam is bekend: Willem van Sens. Dat is bijzonder in de geschiedenis van de Middeleeuwse bouwkunst. Voor het eerst is een bouwmeester met naam én daad bekend. Dat is te danken aan de kroniek van Gervasius, een van de monniken uit Canterbury. Hij heeft een nauwkeurig relaas opgetekend van de herbouw van het koor van de kerk.

Gervasius meldt van 1174 tot en met 1184 precies welke werkzaamheden aan de kathedraal zijn uitgevoerd. Zo weten we bijvoorbeeld dat Willem in 1177 onfortuinlijk van de steiger is gevallen, zo’n 50 voet (17 meter). En we weten dat hij het zwaar gewond heeft overleefd. Zijn hoop om te herstellen bleek ijdel en hij heeft het werk moeten overdragen.  Het lukte niet om het werk vanaf zijn ziekbed te leiden. Hij overleed in 1180 in Frankrijk. Hij kon zijn Franse kathedraal in Canterbury niet af maken.

Waarom herbouwen?

Wat was de reden dat het koor van de kathedraal herbouwd moest worden? Wel, in 1174 was dit gedeelte van de kerk tragisch afgebrand. Een brand in van de omliggende huisjes was wel geblust, maar men had niet gemerkt dat vliegende sintels op het dak van de kathedraal waren gewaaid. Aangewakkerd door een stevige wind ontstond een grote brand. Toen men deze dan toch ontdekte, was het al te laat en kon men er niets meer aan doen.

Het “Glorious Choir” van aartsbisschop Anselm, met het destijds wereldberoemde beschilderde plafond werd onherroepelijk door de vuurzee verzwolgen. En dat koor was nog geen halve eeuw oud! Na uitvoerig onderzoek door diverse meesters, en het nodige wikken en wegen door de gemeenschap van broeders gaven deze Willem van Sens de opdracht voor herstel van het koor.

Willem had vastgesteld dat veel van het oude werk niet veel meer te gebruiken was. Hij stelde voor om vanaf het niveau van de crypte geheel opnieuw te beginnen. Wilde hij misschien ook zichzelf graag in de kijker stellen met zijn kennis van het Opus Francigenum, die nieuwe bouwstijl uit Frankrijk? Ik durf het niet uit te sluiten…

De Herbouw als Franse kathedraal in Canterbury

Alles van het Glorious Choir van Anselm dat door de brand verzwakt was, werd gesloopt. De crypte, die niet verwoest was door de brand vormde een goede basis waarop het nieuwe koor gebouwd werd. Een deel van de buitenwanden van de kooromgang kon ook blijven staan en geïntegreerd worden in het nieuwe koor. Echter, dit was te laag volgens de opvatting van Willem. En volgens de principes van de nieuwe bouwstijl.

Boven de bestaande Romaanse ramen heeft Willem daarom kleine vensters bij geplaatst. Daarmee bereikt hij de door hem gewenste gewelfhoogte. De kolommen in het koor werden wel volledig vernieuwd, afwisselend achthoekig en rond van doorsnede. Dit correspondeert met de hoofd-, danwel tussenboog van de zesdelige kruisribgewelven. Dit geheel volgens de Vroeg-Gotische traditie, zoals ook in de kathedraal van Sens. De kathedraal waarvan wordt vermoed dat Willem aan de bouw heeft mee gewerkt.

Thomas Beckett

Er bestaat nog een interessante, misschien zelfs fascinerend link met Sens. In 1162 benoemt de koning zijn kanselier Thomas Beckett tot aartsbisschop van Canterbury. Echter, al in 1164 komt deze met de koning in conflict en besluit in ballingschap te gaan. Dat doet hij in de abdij van Pontigny, amper 55 km ten zuidoosten van Sens. In Sens ontmoet hij de Franse koning en zelfs de paus, die hem steunen in het conflict met de Engelse koning.

Is het dan toeval dat Willem van Sens in Canterbury verschijnt na de brand in 1174? Of heeft Thomas Beckett tijdens zijn ballingschap ook inspiratie opgedaan voor een nieuwe kathedraal? Er waren genoeg bisschoppen die hun kathedraal lieten verbouwen in het modernere opus Francigenum. Had Thomas die ambitie ook? Heeft de aartsbisschop misschien zelfs Willem van Sens ontmoet?

Ik acht het niet uitgesloten! Uiteindelijk kon die ambitie niet verwezenlijkt worden doordat Thomas Beckett in 1170 werd vermoord. Toch heeft hij in belangrijke mate bijgedragen aan de realisatie van het nieuwe koor. En wel letterlijk vanuit zijn graf. Want al snel na de moord stromen pelgrims naar Canterbury om bij het graf van deze martelaar te bidden. En dankzij die pelgrims komt er zoveel geld binnen dat het nieuwe koor in slechts 10 jaar tijd gebouwd kon worden.

Bij dood heeft Thomas dus zeker bijgedragen, maar heeft hij de kiem gelegd bij leven? Ik vind het een fascinerende gedachte, al kan het nooit bewezen worden bij gebrek aan documenten.

Van de Franse Gotiek in Engeland

Met deze “Franse” kathedraal in Canterbury is de basis gelegd voor de ontwikkeling van de Gotiek in Engeland. Dankzij Willem van Sens. Vervolgens heeft de stijl zich vanuit Canterbury geheel zelfstandig ontwikkeld. Het heeft geleid tot bijzondere vernieuwingen en kenmerken, die ook in de kathedraal van Canterbury zichtbaar zijn. Na de herbouw van het koor waren de bouwactiviteiten nog zeker niet afgerond. Maar dat is stof voor andere blogs.