Een bijzonder moment in een bijzonder monument

Sinds enkele jaren is een bijzonder monument in Bergen op Zoom toegankelijk gemaakt voor het publiek. De Grebbe, een van de grootste, maar tegelijk minst zichtbare monumenten van de stad: een inmiddels volledig ondergrondse gang, vroeger turfvaart en (veel, veel) later zelfs deels open riool. Tijdens een voorbereidingsronde voor het nieuwe seizoen ontdekten we beneden dat er werkzaamheden werden uitgevoerd. Alweer? Nog steeds? Tja, dat is nu eenmaal een gegeven van monumenten, onderhoud is nooit af. Het maakte me uiteraard nieuwsgierig naar wat er uitgevoerd werd. 

Op een bepaald punt werden grote nieuwe mallen getimmerd, die maar voor 1 doel gebruikt kunnen worden: nieuwe bogen metselen. Nieuwe bogen metselen in een oud monument? Dat is zeer ongebruikelijk, want daarmee wordt het monument veranderd. Het gaat hier ook zeker niet om het restaureren van bestaande bogen, want de hoogte van de getimmerde ondersteuning was ruim 30 cm lager dan de onderzijde van het gewelf! Wat is hier aan de hand?

Wel, dat gaat over één van de opvallendste zaken in de Grebbe, waar ik altijd graag over vertel, de andere gidsen trouwens net zo zeer: een vreemde uitstulping in het gewelf. Waar een gewelf normaliter een doorgaande boog is, is op deze plek een stuk gewelf verzakt, als het ware naar binnen gedrukt. Het metselwerk volgt niet meer de logische gewelfboog. 

In de opleiding voor ons gidsen werd verteld dat dit het gevolg was van het jaren- zelfs decennialang slaan op het aambeeld in de toen bovengelegen smederij van van Geel. Dat wilde ik al direct niet geloven.  Zo’n uitstulping kan gewoonweg niet ontstaan, doordat er iemand, hoe lang ook, boven op een aambeeld hamert. Daarvoor is de benodigde druk om een gewelf zó te vervormen te groot en de dempende grondlaag erboven te dik. Dat heb ik in mijn bouwkunde studies wel geleerd.  

Later, tijdens een rondleiding wist een van mijn gasten te vertellen, dat het niet om het aambeeld ging, maar om een ponsmachine, om gaten in staalplaten te slaan en deze klaar te maken om geklinknageld te worden. Dat was in de 19e eeuw een veel gebruikte techniek waar bijvoorbeeld de Eiffeltoren, maar ook de Titanic mee zijn gebouwd. Ja! Dat wilde ik wél geloven. Door die ponsmachine, die met grote kracht en zware dreunen gaten in staalplaten moest slaan, kon deze forse uitstulping in het gewelf best ontstaan zijn. 

Jaren zijn we er met onze gasten langs en onder door gegaan. Evenlang vertel ik de bezoekers, dat het theoretisch niet veilig is, maar praktisch nog wel even zal blijven zitten, zo leert mijn ervaring. En telkens komt het verhaal van de ponsmachine voorbij. Toch heeft iemand het vorig jaar als onvoldoende veilig beoordeeld. Waarom toen ineens weet ik niet, mij is nooit iets aan het gewelf opgevallen dat erop zou kunnen wijzen dat het instabiel is geworden, en ik ben er nieuwsgierig genoeg voor. Er zal zeker gedegen onderzoek gedaan zijn. 

De goedkoopste en technisch juiste wijze om die uitstulping te restaureren, zou zijn geweest het uithakken en in de lijn van het omliggende gewelf terug aanbrengen van het metselwerk. Zo wordt er gebruikelijk gerestaureerd. En dan: weg uitstulping en de situatie in het gewelf 100% veilig. Maar inderdaad, WEG uitstulping. Dat zou betekenen dat een heel bijzonder, misschien wel uniek bouwspoor weg gerestaureerd zou worden. WEG ons mooie gidsenverhaal, en veel belangrijker: WEG een bijzondere getuige van een stuk binnenstadsindustrie / -ambacht.

De keuze om ter weerszijden van de uitstulping 2 ondersteunende bogen op te trekken is een afwijkende, dus een dure. Maar ook een waardevolle omdat dit bouwspoor zo karakteristiek is. Dat maakt deze oplossing volledig verantwoord is, terwijl hij ook 100 % safe is. Zo kunnen wij als gidsen niet alleen ons verhaal over de smeden blijven vertellen, maar ook aanschouwelijk houden. 

Goed overwogen van de gemeente om het herstel op deze complexe wijze uit te voeren, maar daarmee een zichtbaar stuk geschiedenis veilig te  conserveren. Chapeau!

Naschrift: helaas zou ook het verhaal van de ponsmachine, hoe plausibel ook, niet correct zijn. Naar verluidt zou de uitstulping slechts zijn ontstaan doordat er, heel banaal, een heipaal bij een verbouwing op de foute positie de grond, in dit geval bijna de Grebbe is in geramd. Ach is een heimachine eigenlijk ook niet een soort ponsapparaat? Nou dan! Ik beschouw het maar als een extra laag in de toch al zo rijke geschiedenis van Bergens oudste monument!