de wonderramen in Canterbury

De afgelopen Kerstperiode was ik weer in Engeland, niet alleen bij familie, maar ook, voor weer de nodige architectuur. In mijn geval vrijwel onvermijdelijk, als een soort levensbehoefte… Op de rit naar ons verblijf in Londen hebben we tijdens een stop de wonderramen in Canterbury beleefd. Beleefd, want we hebben er niet gewoon naar gekeken!

Een wonderraam dat één van de schitterende gebrandschilderde ramen van de kathedraal vormde. Stammend uit de vroege 13e eeuw en daarmee behorend tot de oudste ter wereld, vergelijkbaar met de vensters in Chartres.

Kort over de kathedraal

Ik schreef al eerder over deze fascinerende kathedraal, zie “een Franse kathedraal in Canterbury”. Dat ging slechts over een heel klein stukje geschiedenis: de bouw van het nieuwe koor van 1174 tot 1184. De bouwgeschiedenis van deze kathedraal gaat echter veel verder terug, en veel verder door.

De oorsprong lag al in de 7e eeuw toen een monnik, Augustinus door de paus was opgedragen om op het Britse eiland het Christendom (opnieuw) te prediken. Met de instorting van de romeinse cultuur was dit verloren gegaan en het heidendom was weer in zwang gekomen. Augustinus werd de 1e aartsbisschop van Canterbury, een oude intussen vervallen Romeinse stad. Tegenwoordig wordt hij zelfs beschouwd als een der kerkvaderen.

Augustinus bouwde een kerkje, dat in de loop der eeuwen uitgroeide tot de enorme huidige kathedraal. Willem de Veroveraar zag de waarde van architectuur. Hij liet de kathedraal grootschalig verbouwen in de moderne Romaanse stijl uit zijn eigen hertogdom, Normandië. Het was zo modern en vooruitstrevend dat de stijl in Engeland niet Romaans is gaan heten, maar Norman.

Uiteindelijk worden in alle eeuwen uitbreidingen, moderniseringen en verfraaiingen uitgevoerd. Tot zo’n beetje de 16e eeuw toen het schip en de prachtige vieringtoren werden voltooid.

Thomas Beckett en de wonderramen in Canterbury

In 1170 wordt Thomas Beckett, de aartsbisschop, in de kathedraal vermoord. Klaarblijkelijk omdat Koning Hendrik II tijdens een diner zou hebben verzucht:”wie kan mij van die verd… priester verlossen?“. Het bleek een onbedoelde aansporing aan 4 van zijn vazallen om een ritje naar Canterbury te maken. Door dat voorval en vooral doordat er allerlei wonderen na zijn dood gebeurden werd Thomas al snel heilig verklaard.

Zijn bloed dat op de vloer van de kathedraal was gevloeid werd door trouwe monniken zorgvuldig opgedaan met doeken, die bewaard werden. Het bloed zou miraculeuze genezingskracht hebben. Het gevolg: Canterbury werd een pelgrimsoord van de hoogste orde. Pelgrims stroomden toe, geld daardoor eveneens. In die Middeleeuwen had men veel over voor een goed woordje van de heilige ten behoeve van genezing. Of de vervulling van een andere hartewens.

Met die financiële middelen werd de herbouw van de kathedraal na een catastrofale brand in 1174 bekostigd. En tevens de realisatie van wat de wonderramen van Canterbury zijn gaan heten: gebrandschilderde ramen met wonderen van Thomas Beckett.

Middeleeuwse iconografie op de wonderramen in Canterbury

We hebben een rondleiding gevolgd die specifiek, en behoorlijk in detail, inging op één van de vensters. Als je er als moderne mens voor staat zie je een fraai kunstwerk, schitterend ambachtswerk. Kijk je wat verder, dan ontdek je een ongelooflijke rijkdom aan details en uitdrukkingsmiddelen in zo’n raam. Krijg je echter een echt goede rondleiding, dan wordt je ingevoerd in de Middeleeuwse iconografie, en begrijp je pas dat je naar een spiritueel kunstwerk staat te kijken. Maar ook naar een staaltje ongeëvenaarde Middeleeuwse propaganda!

Op het raam staan diverse wonderen afgebeeld die aan Thomas Beckett worden toegeschreven. Het thema is telkens een wonderbaarlijke genezing, die zich volgens een bepaald patroon ontwikkeld. Een persoon is ziek, of heeft een ernstig gebrek, artsen weten zich geen raad (1). De persoon wordt in zijn slaap bezocht door de heilige, die hem genezing belooft (2). Vervolgens krijgt de zieke een drankje te drinken met hierin enkele druppels bloed van de heilige (3). Het bloed dat door de monniken van de kathedraal op de moordplek is verzameld. Wonderbaarlijk genoeg (uiteraard) blijft dat bloed altijd bruikbaar…

De patiënt geneest en gaat als dank op pelgrimage naar het graf van Thomas in Canterbury (4).

Onvoorstelbare details

De nummers die hierboven zijn vermeld corresponderen met verschillende scenes die in het wonderraam in Canterbury zijn afgebeeld. Hoewel de portret- en schilderkunst in die vroege 13e eeuw in de kinderschoenen stond, hebben de verschillende scenes een ongelooflijke zeggingskracht. Een typisch Middeleeuwse zeggingskracht dat wel. Voor ons soms onbegrijpelijk zelfs. Tot je uitleg krijgt…

Zo is op een van de scenes te zien dat een man een enorme braakaanval heeft. Voor ons als moderne mens een teken dat de man doodziek is. Voor een middeleeuwer een teken van genezing. Immers: de gevaarlijke sappen van zijn lichaam worden uit het lichaam verwijderd. Dankzij de tussenkomst van het drankje van de heilige. Eigenlijk trouwens niet eens zo heel vreemd, als je nagaat hoe tegenwoordig een voedselvergiftiging wordt bestreden. Door het leegpompen van de maag! Of als je lichaam het zelf kan: het veelvuldig braken.

Tegelijkertijd zien we op alle scenes waar het graf van Thomas op is afgebeeld een opvallend groen kistje staan. Om duidelijk te maken aan de beschouwer dat het ingrijpen van de heilige niet gratis is… Een (liefst forse) duit van de pelgrim is het minste wat er voor genezing verwacht wordt. Het is een van de inkomstenbronnen gebleken voor de bouw van vele, vele kathedralen. Reden waarom veel steden probeerden om een van de plaatselijke lieden, het liefst een bisschop heilig te laten verklaren!

Bijzondere ontdekking in een wonderraam

Enkele jaren geleden is het wonderraam waar ik het nu over heb (weer) uitgenomen voor restauratie.  En om later tentoongesteld te worden in een van de grote musea in Londen. Bij deze restauratie is iets moderns wonderbaarlijks gebeurd. Men onderzocht een van de panelen. Een scene met iemand die een been aan het wassen lijkt te zijn, was altijd gezien, “gelezen”, als een soort voetwassing. Niet helemaal in overeenstemming met een wonder, maar okee…

Tijdens het onderzoek bleek dat wat men altijd voor vervuiling had aangezien, dat niet was. Vlekken op het been van de persoon die verzorgd werd, waren een doelbewuste detaillering van de glaskunstenaar!  De scene werd daardoor ineens een wonder, want de persoon in kwestie was een lepraplijder, in de Middeleeuwen een melaatse genoemd. De vlekken op het been waren zijn aandoeningen!

Dan sta je als moderne beschouwer toch even te kijken, van zoveel levensechte detaillering in zo’n oud raam! In een volgende scene in het rozet, zie je de voormalige melaatse, genezen op zijn paard uit de stad Canterbury weg rijden, zijn genezen been opvallen gezond in beeld gebracht…

Het maakte ons bezoek aan de kathedraal tot een waardevolle verdieping van het begrip van de kunstuitingen. Met een wonderbaarlijk voldaan gevoel liepen we de kathedraal weer uit….