De kathedraal van Wells

In dit blog vertel ik over de kathedraal van Wells in het Zuid-westen van Engeland, in het graafschap Somerset. Dit is voorlopig het laatste deel van mijn miniserie over Middeleeuws ankerwerk. Eerdere bijdragen in deze miniserie lees je over Salisbury, over Aken, en over Mechelen

Hoewel we in Wells feitelijk niet over ankerwerk kunnen spreken, maar over steunwerk. Maar wel ingenieus en bijzonder: het stutwerk heeft esthetische kwaliteit… En dat is in de Middeleeuwen uniek!

Korte geschiedenis van Wells

De plaats Wells zou al enige Romeinse voorgeschiedenis hebben, maar wordt pas van belang omstreeks de 8e eeuw, als een eerste kerk gebouwd wordt. Het was een “grens-“kerk: naar het Westen toe was het Christendom nog niet als nieuwe religie geaccepteerd. Er vertrokken nogal wat missies die kant op om ook in dat deel van het land, tegenwoordig Devon en Cornwall, de bevolking tot het christendom te bekeren. Interessant genoeg gebeurde dat overigens ook naar het Oosten toe: Willebrord, Lebuïnus en zelfs Bonifatius waren afkomstig uit Engeland en Ierland.

Deze missiekerk wordt aan het begin van de 10e eeuw tot kathedraal verheven en heeft vanaf dat moment officieel een bisschop. In 1060 wordt een zekere Giso van Lotharingen benoemd tot bisschop. Hij zal een van de weinigen zijn, die niet wordt afgezet ten gunste van een vertrouweling van Willem de Veroveraar, die in 1066 Engeland verovert en de nieuwe koning wordt. Giso was altijd al een aanhanger van de ideeën van de Normandische veroveraar. Hij vormde voor Willem zodoende een welkome steunpilaar voor zijn nieuwe bewind.

Bouw van de huidige kathedraal van Wells

De huidige kathedraal wordt vanaf 1175 opgetrokken in de dan moderne Gotische bouwstijl, de via Canterbury en Temple Church in Londen geïmporteerde Franse bouwstijl. Van deze kathedraal wordt gesteld dat het de eerste is die volledig in deze stijl wordt voltooid. In 1239 wordt de kathedraal gewijd. Bijzonder is dat de laatste 2 bouwmeesters van deze kathedraal bekend zijn: Adam Lock en Thomas Norris. Dat is vrij zeldzaam in deze tijd.

De kathedraal van Wells is een typische Engelse Gotische kathedraal: behoorlijk lang, niet heel erg hoog, wel vrij breed en voorzien van een fraaie stenen vieringtoren. En niet te vergeten, een schitterend Chapter House, kapittelhuis, bedoeld voor de dagelijkse vergadering van het kapittel van monniken.

Opbouw van de vieringtoren

In de 14e eeuw wordt besloten om de kathedraal van een stenen vieringtoren te voorzien, ongetwijfeld geïnspireerd dor andere Engelse kathedralen met een vergelijkbare toren, zoals Salisbury en Canterbury. Echter, omdat Wells in een wat drassig, zompig land ligt, (Wells = bronnen), begint de kathedraal al snel na het begin van de bouw te zakken, rondom de toren. Er dreigt instorting van de toren!

Er worden meteen maatregelen genomen om verdere schade te voorkomen. In de ramen die aan de toren grenzen worden extra bogen aangebracht, een soort extra luchtbogen, waarvoor de vensters verkleind moeten worden. De last van de toren wordt hierdoor verder verspreid, over 8 extra kolommen naast de 4 vieringkolommen, waardoor de ondergrond veel minder belast wordt.

Schaarbogen in de kathedraal van Wells

Ter aanvullende versterking van het geheel worden er tussen de kolommen van de toren spectaculaire bogen geplaatst, men noemt ze in Wells “schaar”bogen, scissor-arches. Deze vormen het meest karakteristieke onderdeel van de kathedraal, en zijn absoluut uniek. Nergens anders zijn dergelijke bogen toegepast.

Met de huidige kennis van constructies, en onze moderne berekeningsmethoden is overigens aangetoond dat deze schaarbogen niet nodig waren. De krachtverdeling door de extra bogen in de muren was al voldoende. Blijkbaar is de toenmalige bisschop een voorzichtig man geweest, die liever veel te veel, dan iets te weinig zekerheid voor zijn kathedraal had. Voorwaar overigens geen domme houding, want veelvuldig zijn er in die tijd kathedralen, of torens ingestort. Er zijn er (helaas) meer ingestort dan blijven staan! Dat maakt deze toren extra bijzonder, zeker op deze plek met een weinig draagkrachtige ondergrond!

Schaar of vis?

Lang geleden, intussen al meer dan 30 jaar geleden, bezocht ik als student de kathedraal van Wells. Technisch ingesteld was ik gefascineerd door dit stuk Middeleeuws stutwerk. Ik legde het principe aan mijn toenmalige reisgenoot uit. Een oudere man, in mijn herinnering een priester, kwam op ons enthousiasme af. Hij bevestigde de ondersteunende noodzaak van de schaarbogen. Maar hij gaf ons een geweldige extra theologische dimensie mee van deze bogen. Een welkome verrijking op mijn eigen technische enigszins tunnelvisie…

Hij vroeg ons goed naar de vorm van de bogen te kijken. Ik zag een zware Gotische boog voor extra stabiliteit tussen de vieringkolommen. Nee, zei hij, kijk eens naar de totale vorm, ook wat er boven zit. En verdraaid: we zagen een Ichthus. Het vroeg-christelijk symbool voor Christus, veel gebruikt in de catacomben in Rome, waar vroege Christenen hun (toen nog) geheime bijeenkomsten hielden. Men herkende elkaar als Christen aan dit symbool, terwijl de autoriteiten geen idee hadden. Tegenwoordig zie je hetzelfde vis-symbool weer vaak op de achterkant van auto’s, waarmee de bestuurder zijn Christelijke overtuiging laat blijken.

Meerdere uitleg mogelijk

De goede man kwam echter met nóg een uitleg op de proppen:. Niet alleen kun je het als een vis-symbool zien, maar ook als een Omega-teken, waarvan de beide zijden elkaar raken. Kantel je datzelfde symbool, dan wordt het een alfa. Alfa en Omega, opnieuw 2 symbolen waarmee God en Christus vaak worden afgebeeld. Als het spreekwoordelijke begin en het einde. Theologisch van de wereld, in het Griekse alfabet de eerste en laatste letter. Het staat zo recht voor je gezicht…

En we zagen het pas, toen we door deze man letterlijk een andere blik op de constructie geworpen kregen. Hij verving mijn overzware technische bril door een verhelderende theologische. Absoluut magnifiek! Dit zijn cadeautjes, die een bezoek aan zo’n kathedraal voor mij écht waardevol maken! Ik ben hem er tot op de dag van vandaag dankbaar voor!

 

Dit was (voorlopig?) het laatste deel over Middeleeuws anker- en stutwerk. Hopelijk heb ik jullie, mijn lezers, er een andere blik op de middeleeuwse Gotische bouwkunst mee gegeven. Wie weet volgt binnenkort hier nog wel een aparte lezing over….