De grootste Middeleeuwse…

Ik schreef al eens eerder over de grootste Middeleeuwse, Romaanse kerk ooit gebouwd, zie hier. Die van Cluny. Het was jaren geleden dat ik er was geweest en er leken allerlei nieuwe ontwikkelingen gaande. Tijd voor een nieuw bezoek, wat ik onlangs aan dit complex gebracht heb.

Al van verre zie je de resterende toren hoog boven de bebouwing uit komen. Terwijl dat restant maar een secundaire toren is geweest van het grote transept. Op de viering daarvan stond een nog hogere toren. In totaal stonden er op het complex zeker 8 torens en behoorde daarmee tot de koplopers in de middeleeuwse bouwkunst.

Bezoek jaren ’90

Toren ik het complex in de jaren ’90 bezocht, kon je eigenlijk alleen maar dit restant van het zuidtransept bekijken. Nu is dat indrukwekkend genoeg om een indruk te krijgen van de schaal van de kerk maar qua lengte en breedte kon je niet zoveel ervaren.

Daarvoor moest je je oriënteren op een stokoude maquette van dit grootste Middeleeuwse kerkgebouw, die in een van de bijgebouwen stond opgesteld.  Die maquette was misschien zelfs nog wel in de 19e eeuw gemaakt! Als je de restanten van het gebouw goed bestudeerde, kon je op deze maquette bepalen welk deel dat was. Daarvan uitgaande kon je je een beeld vormen van de kolossale omvang van dit kerkgebouw.

Zelfs voor iemand met bouwkundige achtergrond was dit een lastige opgave. Immers, je stond in een zaal naar een maquette te kijken, maar het gebouw zelf was niet te zien. Zoals gezegd, lastig…. Hoe anders is dat tegenwoordig.

Het huidige complex

Want een groot deel van de kerk is destijds letterlijk met de grond gelijk gemaakt, tot op het straatniveau. Intussen is gebleken dat er nog veel restanten van die oude kerk in de grond zaten. Indrukwekkende restanten zelfs! Daarmee krijg je een veel beter beeld van de ruimtelijkheid van het kerkgebouw.

De basementen van kolommen van de zuidelijke zijbeuk van het schip zijn vrij gelegd. Het gebouw dat hierover was gebouwd, een stal, had deze restanten jarenlang verborgen gehouden, en tegelijk beschermd. Die stal is afgebroken en de basementen zijn vrij gelegd, waardoor je de uitgestrektheid van het gebouw veel beter kunt ervaren.

Soms loont het de moeite om een gebouw van wat minder belang te slopen, en wat eronder verborgen ligt terug in het zicht te brengen. Het vraagt moed om die stap te nemen, zeker als het gebouwen van toch ook al anderhalve eeuw oud zijn. In Cluny heeft men het aangedurfd om zo de grootste kerk van de Middeleeuwen toonbaarder te maken.

De voorkerk

Daarnaast is een groot deel van de voorkerk vrij gelegd, inclusief de onderzijde van de westtorens. De kerk had namelijk voor het eigenlijk schip nog een extra ruimte. Een vergelijkbare ruimte kun je tegenwoordig nog in de beroemde kerk van Vezelay vinden, maar de ruimte in Cluny had de omvang van een redelijke kerk.

Opvallend genoeg zijn hiervan nog hoge muurresten bewaard gebleven en inmiddels uitgegraven. Zo krijg je van deze ruimte nog een goede indruk qua afmetingen. Vanaf het huidige straatniveau daalt een lange trap af, en kom je aan de voet van de westtorens te staan. Daar vind je zelfs de aanzet van het grote westportaal terug. Het beeldhouwwerk, dat tot het mooiste van de middeleeuwen behoorde is uiteraard verdwenen, spijtig genoeg.

Ook hier zijn de kolombasementen nog terug te vinden, met soms nog een eerste laag van de kolom. De muren van de zijbeuk reiken nog meters hoog en hebben nog de fraaie natuurstenen kolonetten die ooit de aanzet van de gewelfbogen waren. Daardoor ervaar je ook de ruimtelijkheid van deze voorkerk heel behoorlijk.

Gewelven

De hoogte van die gewelven was duizelingwekkend. Dat is hij nog steeds in het kleine deel van het transept dat nog overeind staat. Deze gewelfhoogte van ca 30 meter heeft het hele middenschip en het koor van de kerk gehad. Met enig constructief inzicht stel je jezelf al gauw de vraag hoe de kerk overeind bleef met zulke hoge gewelven en relatief dunne muren.

Het Romaanse gewelf was vaak een tongewelf, dat vanwege de zijdelingse krachten enorm dikke muren nodig had. Hoe hoger de gewelven, hoe sterker de krachten en dus hoe dikker de muren. In Cluny kon men deze enorme hoogte bereiken door een revolutionaire vondst. Die heeft in zekere zin zelfs mee geholpen aan de ontwikkeling van de gotische bouwstijl.

Het gewelf is namelijk niet als tongewelf gebouwd maar als een spitsboog gewelf. Het heeft als het ware een verhoogde top, in tegenstelling tot een tongewelf, dat volledig half-cirkelvormig verloopt. Zo is de kerk vanaf de bouw in de vroege 12e eeuw tot de moedwillige verwoesting eind 18e eeuw overeind blijven staan.

Hé, hoor ik nu mensen denken, spitsboog dat is toch Gotiek? Niet helemaal, de Gotiek ontstond pas toen enkele bestaande bouwkundige vormen en elementen werden samengevoegd. De spitsboog was er daar een van. Dat bijzondere spitsboog gewelf bracht een heel ander krachtenspel in de muren. Het leidde tot een aanzienlijke vermindering van de horizontale krachten in het muurwerk. Daardoor konden de muren dunner blijven en de gewelven hoger worden gemaakt.

Toekomstige ervaring?

Nu een groot deel van het complex is te bekijken en ervaren kan er ook een steeds betere reconstructie gemaakt worden. Die zijn nu al te zien op diverse films en projecties. Moderne techniek wordt hier volop voor ingezet.

Die boeien mij dan wel, maar ik ben razend benieuwd naar andere mogelijkheden. Hoe geweldig zou het zijn, om jezelf werkelijk te wanen in deze reusachtige kerk. Er virtueel in rond te kunnen lopen?

Er schijnt al intensief gewerkt te worden aan een virtual reality ervaring. Zodra ik er lucht van krijg dat je dat kunt ervaren, zal ik beslist opnieuw afreizen naar dat wat slaperige stadje in de zuidelijke Bourgogne. Ik zou dolgraag nog uitgebreider ronddwalen in dat fascinerende kerkgebouw, ook al is het virtueel….