Het Scheepvaarthuis

Het Scheepvaarthuis in Amsterdam is een bijzonder gebouw. In meerdere opzichten. Niet alleen is het een rijke uiting van de Amsterdamse School, het vormt daarvan ook een van de eerste voorbeelden. Dat gegeven is opvallend, want in de meeste bouwstijlen zie je eerst een aarzelend begin. Pas na een periode van groei en ontwikkeling ontstaan dan de fraaiste voorbeelden. In de Amsterdamse School is dat duidelijk anders gegaan.

In 1912 krijgt architect Jo van der Mey de opdracht van een aantal Amsterdamse rederijen om een nieuw kantoorpand te ontwerpen. Hij vraagt direct zijn vrienden Michel de Klerk er Piet Kramer om hem daarbij te helpen. In de praktijk leidt dat tot een gelijkwaardige samenwerking tussen de vrienden en collega’s van het bureau van Eduard Cuypers, een neefje van Pierre Cuypers.

Voor deze opdracht besluiten Michel de Klerk en Piet Kramer om een eigen bureau te beginnen. Daarbij gaan ze in hun ontwerpen niet uit van de populaire Jugendstil / Art Nouveau (zie b.v. dit eerdere blog). Daarentegen ontwikkelen zijn een geheel eigen stijl: De Amsterdamse School.

Uitbundige detaillering

Het Scheepvaarthuis wordt gekenmerkt door een uitbundige detaillering, in verschillende materialen. Die zijn tot in het uiterste van de mogelijkheden gebruikt. Dat geldt voor het metselwerk. Waarin een rijke variatie aan metselverbanden, toegepaste stenen en vormen is toegepast. Maar ook voor het smeedwerk, dat in sierlijke krullen en vaak drie-dimensionale motieven op en langs de gevel is verwerkt.

Of wat te denken van het natuursteenwerk, vooral toegepast in de plint van het gebouw en natuurlijk bij de entrees. Glas-in-loodwerk c.q. gebrandschilderd glas is her en der in het pand verwerkt. Ook het loodwerk is zeer de moeite waard. Dikke trossen golven langs het dak, dakkapellen zijn met loden ankers versierd, alles in lood uitgevoerd. Zeer complex en technisch hoogstaand werk!

Daardoor is het pand een staalkaart geworden van ambachtelijk werk. De vormgeving vormt daarbij een directe verwijzing naar de maritieme activiteiten van de opdrachtgevers. De complexe technieken die zijn toegepast sluiten aan bij de rijkdom die diezelfde opdrachtgevers op dat moment genoten. Immers de (Stoom-) scheepvaart bevond zich op het toppunt van zijn roem.

Baksteenwerk aan het Scheepvaarthuis

Laten we eens een nauwere blik werpen op het metselwerk. Je bent snel geneigd om dat niet als het meest in het oog springende werk te zien. Maar al te vaak is het metselwerk louter een noodzakelijke vulling van de gevel en worden hier de nodige ornamenten in andere materialen, natuursteen, smeedijzer of hout in geplaatst. Zoniet in het Scheepvaarthuis. Hier heeft het metselwerk een uitgesproken expressief karakter.

Er is een veelheid aan metselverbanden toegepast, en een uitbundige variatie van bakstenen, tot complete beelden aan toe! Het metselwerk van de penanten tussen de ramen lijkt met name aan de onderzijde nauwelijks bijzonder. Totdat blijkt dat hier tenminste 4 verschillende formaten baksteen zijn toegepast. Het leidt tot een fraai metselverband. Maar in welk gebouw kom je in metselwerk 4 steenformaten tegen?

Hogerop neemt de uitbundigheid alleen maar toe. De bredere penanten worden in het gevelvlak gebroken, waardoor een golfbeweging over de gevel lijkt te ontstaan. De smalle penanten zijn uit speciaal gebakken decoratieve stenen opgetrokken. Daarmee lijken vertikale kettingen gevormd te zijn die het gebouw verankeren aan de natuursteen plint.

De bekroningen van hoekovergangen of markante geveldelen zijn ronduit excessief in het gebruik van speciale bakstenen en verbanden. Hier wordt baksteen tot het uiterste ingezet als decoratie. Complete plastieken worden in baksteen uitgevoerd inclusief teksten en vermeldingen van de verschillende rederijen die in het gebouw waren gehuisvest. Omlijst met zeedieren, bestaand of mythisch.

Smeedwerk.

Ook het smeedwerk vertoont een zeldzame rijkdom. Het hekwerk dat voorlangs het gebouw loopt is samengesteld uit een steeds terugkerend motief. Dat lijkt eenvoudig, maar is het allerminst. Kijk eens naar een enkel motief van dit hek. Dan ontdek je dat hierin golvend stripstraal, gesmede spijlen en sierlijk gesmede elementen een fraai drie-dimensionaal spel spelen. Het hek is dus niet zozeer een vlak, maar een object geworden.

Vanuit de spijlen zijn krullen uitgesmeed, die het golvende stripstaal vast lijken te klemmen. Bij nauwkeurige beschouwing vraag je je af hoe dit in elkaar gezet is? Dit zijn geen losse elementen die later op elkaar zijn aangesloten, dit is complex vlechtwerk van een materiaal dat slechts bij hoe temperaturen buigzaam wordt. En hoe zijn die knoopachtige lussen in de tussenpenanten eigenlijk zo gevormd? Het lijkt onmogelijk zoals het in elkaar zit. En dat betreft dan een van de eenvoudiger smeedijzeren onderdelen.

De ramen van de entree hal zijn omgeven door smeedwerk waarin op evenzo vernuftige wijze ankers aan elkaar gehangen zijn. Het maritieme symbool bij uitstek… De haken waarmee de ankers aan elkaar hangen zijn uitgesmeed tot ranken die overlopen in de randen van het element. Gelukkig lijkt hier een smeednaad in te zien te zijn… Dat maakt het werk een stuk begrijpelijker!

Voorlangs de grote ruit loopt het smeedwerk door als een licht ontrafeld touw. En hé, hangt het nu zelfs ietsje door? Is dit bewust of ontstaan? Na een ruime eeuw bestaan, kan ik mij voorstellen dat het staal iets gaat doorhangen….

Het Scheepvaarthuis als hotel

Het is wel duidelijk dat de architecten destijds de verschillende ambachtslieden tot het uiterste gedreven hebben om van het Scheepvaarthuis een kunstzinnig paleis voor de opdrachtgevende rederijen te maken. In dit blog zijn slechts 2 aspecten van het omvangrijke ambachtswerk uit gelicht. In een later blog kom ik graag nog eens terug op die andere aspecten. Zoals het interieur, het gebrandschilderd glas of de opbouw van de entree.

Heel bijzonder en te prijzen vind ik het dat de hotelketen die het pand aan het begin van onze eeuw heeft opgekocht dit alles heeft gerespecteerd. En het zelfs als uitgangspunt voor de noodzakelijke aanpassingen heeft genomen. Aanduidingen van nieuwe functies als restaurant of lounge zijn in hetzelfde lettertype gehouden als het oude bordje “conciërge”. De conciërge is dan wel de receptie geworden en de misschien wat stoffige man heeft plaats gemaakt voor representatieve dames.

Tenslotte mag de naam van het hotel op de hoek van de voor- en zijgevel niet onvermeld blijven: Amrath Hotel.  In het lettertype van Het Scheepvaarthuis elders op de gevel, dat zo sterk de sfeer van de Amsterdamse School uitstraalt. Een unieke letter, slechts voor deze stijl toegepast. Bravo!