Voor een lezing die ik onlangs heb gehouden over foute oorlogsarchitectuur ben ik naar de Veluwe gereden. Architectuur over de oorlog op de Veluwe? Je zou denken dat die in steden te vinden is, zoals in Berlijn, Neurenberg of München, niet op de Veluwe…

Toch bevindt zich daar een gebouw, een constructie die in Nederland in de jaren dertig en veertig een rol heeft gespeeld. Het staat op de Goudsberg, tegenwoordig een lieflijke camping op een licht glooiend terrein. Echter, vanaf 1936 hebben hier de jaarlijkse Hagespraken plaatsgevonden. Georganiseerd door de Nationaal-Socialistische Beweging onder leiding van Mussert. De Beweging was zelfs de eigenaar van deze grond.

Nu moet het belang van die rol ook weer niet overdreven worden, want wat hier gebeurde had meer weg van een “gezellig” dagje uit, dan van een strak georkestreerd spektakel, zoals dat in Duitsland door de Nazi’s werd georganiseerd in bijvoorbeeld Neurenberg bij hun jaarlijkse partijdagen. Er zijn berichten bekend, dat aanhangers van de beweging quasi-gezellig met elkaar aan het keuvelen waren, gezeten op het grasveld, ongeordend door elkaar, terwijl de Leider aan het spreken was. Dat ging er in Duitsland dan toch wat anders aan toe. Die beelden zijn bij de meesten wel bekend.

Volkomen in verval geraakt, overwoekerd en in vrijwel niets meer herinnerend aan de rol van podium, decor en spreekgestoelte voor de manifestaties van de NSB. Voor de betreffende lezing vond ik het belangrijk om ook dit onderdeel van foute architectuur op te nemen, juist omdat het in Nederland staat, en dus hier een rol heeft gespeeld.

De muur, met enkele kamers, ruimtes erin gesitueerd is nog goed te herkennen, maar is sterk in verval. Er is een centraal gedeelte dat uit grote dikke bakstenen is opgetrokken in Vlaams verband. Deze bakstenen doen sterk denken aan de Middeleeuwse kloostermoppen. Was dit een bewuste keuze van de architect, wellicht om een link te leggen op basis van de Bloed-en-Bodem-theorie? De muur is licht gebogen gemetseld, en heeft aan de achterzijde een kleine gang, waarachter kamers zijn opgenomen. Deze zijn niet meer toegankelijk, al was het alleen maar vanwege het verval. Aan de uiteinden van de muur zijn 2 doorgangen naar deze gang gemaakt, die echter voor het publiek aan het zicht werden onttrokken door 2 muren die er vlak voor zijn gezet, en als het ware coulissen vormen.

Deze 2 extra muren aan de zijkanten ervan, zijn misschien nog wel de mooiste onderdelen van het geheel (als het woord mooi in dit verband gebruikt mag worden). Het zijn muren die aan de zichtzijde zijn opgetrokken uit zwerfkeien, waardoor een fraai landelijk en rustiek aanzien ontstaat. Aan de achterkant zijn deze gewoon weer uit baksteen opgetrokken.

Boven de gang in het hoofdgedeelte van de muur bevindt zich een gaanderij, vanwaar de vlaggen, onontbeerlijk voor het ceremonieel vertoon van die bijeenkomstdagen, werden gedrapeerd. Tevens was er vanaf daar toegang tot het spreekgedeelte dat buiten de muur uitkraagde. Daarvan zijn geen sporen meer bewaard gebleven, althans, ik heb ze niet gezien.

Achter de galerij stijgt de muur verder omhoog, als achtergrond voor het spreekgestoelte en als basis voor de reusachtige vlaggenmast waaraan de nodige vlaggen werden gehesen bij aanvang van het dagprogramma. Ook achter dit muurdeel zijn enkele ruimtes gebouwd, waarvan op dit moment de daken zijn verrot en deels ingezakt. Frappant is dan weer wel, dat zodra je bij deze gedeelten komt die voor de normale bezoeker aan het zicht waren onttrokken, het opvalt dat deze met de nuchtere Hollandse blik, volkomen standaard rechttoe rechtaan gemetseld zijn. Het mocht klaarblijkelijk ook niet teveel geld kosten.

Enige tijd geleden is de discussie opgelaaid wat te doen met deze muur. De eigenaar van het terrein wilde de muur afbreken, maar daar is, misschien onverwacht, verzet tegen gekomen, en nee, niet uit rechts-extremistische hoek. Tijdens mijn lezing heb ik melding gemaakt van de plannen, nog in ontwikkeling, om de muur te restaureren, en hier een herinneringscentrum bij te maken. Intrigerend was het om te merken dat mijn toehoorders daar behoorlijk fel op reageerden.

Ik had verteld over de grootschalige Duitse gebouwen, zoals voor het Reichsparteitagsgelände in Neurenberg of het Berlijnse Olympische stadion (1936) en hoe die ondanks de meer dan foute geschiedenis nog steeds werden gebruikt, vaak met een toelichting op die geschiedenis. Memorerend aan de restauratie-plannen voor deze muur van Mussert, zoals hij intussen is gaan heten, reageerden mijn toehoorders verrassend fel: “NEE, daar mag geen cent ingestoken worden!!”, “Dat geld kunnen we wel beter gebruiken”, “AFBREKEN”. Verrassend, want bij de Duitse gebouwen reageerde men veel neutraler. Kwam deze foute geschiedenis dan toch ineens te dichtbij?

Persoonlijk ben ik voor restauratie en behoud van dit object, tot aan het inrichten van het terrein zoals het ooit was, waarvoor uiteindelijk alleen een hoop verwilderde begroeiing hoeft te worden verwijderd. Waarom? Omdat ik ervan overtuigd ben dat dit object een rol kan, misschien wel moet spelen in het begrip van dit deel van de Nederlandse geschiedenis. Ook in Nederland heeft Nationaal Socialisme een rol gespeeld, hoewel politiek gezien nooit zoals in Duitsland. Er zijn mensen geweest die zich zelfs in juni 1940 niet in oorlog achtten met Duitsland en in Engeland dé vijand zagen. Natuurlijk moet men alert zijn dat het geen nieuwe achtergrond kan vormen voor huidige vormen van rechts-extremisme. Maar als dat in Duitsland kan lukken, dan kan dat in Nederland toch zeker ook?

Het enige zichtbare object van Nationaal Socialistische makelij in Nederland vernietigen is als het ontkennen van dit deel van de geschiedenis. En dat is voor mij onacceptabel, hoezeer die geschiedenis ook fout is. Het is gebeurd, ga er op de juiste manier mee om! Onze inmiddels bevriende Oosterburen hebben bij veel gebouwen uit die periode wat dat betreft inspirerende voorbeelden gesteld.

Heb je interesse in mijn lezing? Ik herhaal hem graag, desnoods in huiskamerverband. Informeer naar de mogelijkheden.